System meldunkowy zapewnia cztery funkcje powszechnie wykorzystywane w procesach sektora publicznego:
- Przypisuje osobę do obszaru administracyjnego
- Umożliwia utworzenie unikalnego identyfikatora dla każdej osoby
- Uniemożliwia jednoczesne występowanie tej samej osoby na wielu lokalnych listach ewidencyjnych
- Ułatwia kontaktowanie się urzędu z obywatelem
Funkcje 2 i 3 były omówione w poprzednich częściach 1 i 2. Bieżący wpis dotyczy funkcji 1.
Funkcja 1 meldunku jest wykorzystywana w rozwiązaniach społecznych zbudowanych na założeniu, że każdy obywatel jest trwale związany tylko z jednym obszarem administracyjnym. Istnienie takiego związku ma duże znaczenie w wyborach lokalnych, rozdziale podatku dochodowego między administrację centralną i lokalną, rejonizacji publicznych szkół i przedszkoli, lokalnych programach pomocy społecznej i innych.
Aktualnie skala fikcyjności meldunku jest tak duża (w Warszawie co najmniej pół miliona osób ma fikcyjny meldunek), że znalezienie lepszego rozwiązania nie powinno stanowić problemu.
Przyczyny fikcji meldunkowej
Główną przyczyną fikcji meldunkowej jest wykorzystywanie adresu zameldowania jako czynnika warunkującego decyzje administracyjne (nawet takie, w których związanie osoby z konkretnym adresem lub obszarem administracyjnym nie ma żadnego znaczenia). Obowiązek meldunkowy jest instytucją prawa stąd urzędy wykorzystują go także do celów pozainformacyjnych.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego, który został przytoczony w uzasadnieniu projektu ustawy, ogranicza pozainformacyjną rolę meldunku:
"Decyzja o zainicjowaniu procesu zniesienia obowiązku meldunkowego, w zamiarze projektodawcy, stanowi z jednej strony wykonanie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 maja 2002 r. sygn. akt K20/01 stwierdzającego, że ewidencja ludności służy zbieraniu informacji w zakresie danych o miejscu zamieszkania i pobytu osób, a więc rejestracji stanu faktycznego, a nie stanu prawnego, i nie jest formą kontroli nad legalnością zamieszkania i pobytu."
Adres zameldowania jest podstawą do uzyskania korzyści (np. ulgi podatkowej) i ograniczenia prawa własności (właściciel mieszkania nie może w pełni dysponować swoją własnością). Im więcej sposobów pozainformacyjnego wykorzystania meldunku tym więcej przyczyn jego fikcyjności.
Z drugiej strony obywatele, tak jak w przypadku niepłacenia abonamentu, nie uważają fikcyjnego zameldowania za zagrożenie. Panuje powszechne przekonanie, że aby sprawnie funkcjonować wystarczy mieć jakiekolwiek meldunek.
W systemie meldunkowym obywatel sam decyduje o swoim adresie zameldowania. Jedynym ograniczeniem jest wymóg przedstawienia tytułu prawnego do stałego zamieszkiwania w danym lokalu. Urzędnik nie może kwestionować zgodności rejestrowanego adresu zameldowania z faktycznym miejscem stałego pobytu.
Kontrola w systemie meldunkowym
W ustawie o ewidencji ludności kontrola zgodności adresu zameldowania z adresem stałego pobytu nie została powierzona żadnej organizacji. Wg ustawy o ewidencji ludności jedynym mechanizmem kontroli jest donos. Obowiązek informowania właściwych organów o niedopełnieniu obowiązku meldunkowego został nałożony na dozorców, właścicieli nieruchomości, administratorów domów i sołtysów.
Aby wywiązać się z tego obowiązku każda z tych osób musiałaby dysponować aktualnym albumem zdjęć wszystkich zameldowanych mieszkańców w podległych im budynkach. Urzędy nie zapewniają im takich albumów. Zatem nawet gdyby donosiciel nonstop obserwował osoby wychodzące i przychodzące to donos nie będzie skutecznie przeciwdziałał fikcji meldunkowej.
Poniżej przytaczam cytat z rozdziału 7 ustawy dotyczący kontroli meldunku.
„Art. 29. 1. Wynajmujący, najemca, osoba, której przysługuje spółdzielcze prawo do lokalu, lub właściciel lokalu jest obowiązany potwierdzić fakt pobytu osoby zgłaszającej pobyt stały lub czasowy trwający ponad 2 miesiące, a ponadto właściciel (zarządca) budynku jest obowiązany wskazać, czy osobie tej przysługuje uprawnienie do przebywania w lokalu, w którym ma nastąpić zameldowanie.
2. Osoby wymienione w ust. 1 są obowiązane do zawiadamiania właściwego organu gminy o stałym lub czasowym pobycie innej osoby w ich lokalach (pomieszczeniach) oraz o opuszczeniu przez nią tego lokalu (pomieszczenia), jeżeli osoba ta nie dopełniła obowiązku meldunkowego. Zawiadomienie powinno być dokonane niezwłocznie po upływie terminu określonego do wykonania obowiązku meldunkowego.
Art. 30. 1. Dozorca domu, a jeżeli nie ma dozorcy - administrator domu, a jeżeli nie ma administratora - właściciel domu jest obowiązany zawiadomić właściwy organ wymieniony w art. 11 ust. 1 o niedopełnieniu obowiązku zameldowania lub wymeldowania się przez osobę przebywającą w tym domu.
2. Na terenie wsi obowiązek określony w ust. 1 ciąży również na sołtysie.
3. Przepis art. 29 ust. 2 stosuje się odpowiednio.”
Bezmeldunkowe przypisanie osoby do obszaru administracyjnego
W krajach gdzie nie ma obowiązku meldunkowego urzędy same określają sposoby weryfikacji trwałości związania osoby z obszarem administracyjnym. Aby np. zapisać dziecko do szkoły publicznej rodzic musi dostarczyć dokument potwierdzający, że jest właścicielem mieszkania na tym terenie lub umowę najmu. W innym regionie trzeba pokazać fakturę za gaz lub elektryczność oraz umowę z lekarzem rodzinnym. Jeśli przypadek jest wątpliwy to urzędnik sam podejmuje wiążącą decyzję.
Zostawienie władzom lokalnym pełnej swobody przypisywania osób do obszarów administracyjnych ma wiele zalet. Najważniejszą jest swoboda wyboru informacji świadczących o związaniu osoby z rejonem. Jest to istotny atrybut suwerenności władzy lokalnej.
W Polsce – po części z powodu systemu meldunkowego - kultura pracy urzędów jest inna. Od urzędników nie oczekuje się samodzielności w rozwiązywaniu problemów. Urzędnicy są zniechęcani do działań zgodnie ze zdrowym rozsądkiem nawet w małych sprawach jeśli nie są one precyzyjnie uregulowane wewnętrznymi instrukcjami. Likwidacja meldunku może spowodować problemy. Aby je załagodzić warto rozważyć dwa mechanizmy kompensujące funkcję 1: zbiory tematyczne (opisane w części 1 i 2) i internetową aplikację do samodzielnego przypisania osób.
Zbiór tematyczny osób przypisanych zawierałby rekordy z dwoma polami (numer PESEL i kod obszaru administracyjnego) i zapobiegałby przypisaniu jednej osoby do wielu obszarów administracyjnych. Przypisanie mogłoby być zmieniane nie częściej niż raz na pół roku. Każdy urzędnik mógłby sprawdzić on-line czy dana osoba jest przypisana i do jakiego obszaru.
Wpisy do zbioru tematycznego dokonywaliby urzędnicy i obywatele. Jednak to zainteresowane urzędy powinny ostatecznie uznawać czy obywatel jest trwale związany z obszarem niezależnie od wpisu w zbiorze tematycznym.
Internetowa aplikacja służyłaby obywatelom do samodzielnego przypisywania się do obszarów administracyjnych. Obywatel wpisywałby do formularza na ekranie komputera co najmniej trzy adresy wybranych przez siebie instytucji: dotychczasowego urzędu skarbowego, miejsca pracy, przychodni z lekarzem rodzinnym, przedszkola dziecka, szkoły, miejsca rejestracji samochodu, etc. a system generowałby przypisanie do właściwego obszaru administracyjnego i wpisywał wynik do zbioru tematycznego.
Koniec części trzeciej
